श्यामसुन्दर यादव । इतिहास र संस्कृतिको विषयमा सशक्त रुपमा चलाउने श्रष्टा हुन् इतिहासविद् हरिकान्तलाल दास । क्याम्पस पढ्दादेखि नै खोज र अनुसन्धानमा संलग्न उनको कलम हालसम्म पनि रोकिएको छैन । उमेरले अब डाँडो काटिसकेको छ तर काम्ने हातले पनि निरन्तर इतिहास र संस्कृतिको विषयमा लेखनकार्य अहिले पनि जारी रहेको छ ।
मलेठ गाउँ विकास समितिको वडा नम्वर–६ स्थित गढीया गाउँमा १४ नोभेम्वर १९४१ मा भएको थियो । पिता स्व. जयनारायण लाल दास ‘बच्चाबाबु’ तथा अनसुया देवीको कोखबाट उनको जन्म भएको हो । पाँच दाजुभाइमध्ये माइलो हरिकान्त सानैदेखि अध्ययनशिल एवम् जेहेन्दार विद्यार्थीको रुपमा चिनिन्थे । उनले जिल्लामै रहेर माध्यमिक तहको शिक्षा उतीर्ण गरी भारतको पटना युनिभर्सिटीबाट बीए ओनर्स तथा त्रिभुवन विश्व विद्यालयबाट इतिहास विषयमा एमए उतीर्ण गरेका छन् ।
एमए अध्ययन सकाएर घर फर्केपछि उनले सदरमुकाम राजविराज स्थित महेन्द्र विन्देश्वरी बहुमुखि क्याम्पसमा इतिहास विषय पढाउन थाले । त्यसताका नेपालमै कानूनको गुणस्तरीय पढाई हुने कलेजको रुपमा चर्चित उक्त कलेजमा कुशल शिक्षकको रुपमा चिनिन्थे । घरबाट नोट तयार गरी समयमै कक्षा कोठामा प्रवेश गर्ने र विद्यार्थीहरुलाई प्रेमपूर्वक पढाउने उनको शैलीबाट विद्यार्थीहरु खुबै प्रभावित हुन्थे । पढाउने शैलीले गर्दा नै तीन–तीन ओटा सेक्सन बनाएर विद्यार्थीहरुलाई इतिहास विषय पढाएको उनको अनुभव छ । निरन्ततर ३९ वर्षसम्म क्याम्पसमा अध्यापनको जिम्मेवारी कुशलतापूर्वक सम्हाल्दै २००५ मा सेवाबाट अवकाश पाएका छन् ।
कलेजमा अध्यापनका क्रममा ई.सं १९७१ मा भारतको दरभङ्गाकी विद्या देवी दाससँग वैवाहिक बन्धनमा बाँधिए । उनका दुई छोरी अर्चना, अञ्जली र एक छोरा सन्दीप रहेका छन् । हाल राजविराज नगरपालिका वडा नम्वर–५ मा बसोवास गर्दै आएका उनले अध्यापन बाहेकको समयमा ऐतिहासिक स्थलहरुको अध्ययन अनुसन्धान तथा लेखनमा बिताउने दिनचर्या नै बनिसकेको थियो ।
उनको पहिलो कृतिको रुपमा ‘सप्तरीको राजनीतिक इतिहास एवम् प्रमुख धार्मिक स्थलहरु’ २०५८ सालमा प्रकाशन भयो । उक्त पुस्तकमा जिल्लामा रहेका ऐतिहासिक, धार्मिक एवम् पर्यटकीय स्थलहरुका साथै लोक जिवनसँग जोडिएका विषयवस्तुमाथि गहन अध्ययन अनुसन्धान समावेश गरिएको छ । हालको सिरहा जिल्ला तात्कालिन समयमा सप्तरीमै रहेका कारण उक्त पुस्तकमा ‘राजा सलहेश, मानिक दह, पकडिया गढसहितका ऐतिहासिक स्थलहरुको विषय उल्लेखित छन् । जिल्लाको राजनीतिक, धार्मिक एवम् सांस्कृतिक विषयमा मिहिन ढङ्गबाट अध्ययन अनुसन्धान गर्ने उनी जिल्लाकै पहिलो व्यक्ति हुन् ।
यस्तै साझा प्रकाशनबाट वहाँको २०६७ सालमा ‘सप्तरी जिल्लाका प्रमुख ऐतिहासिक गढीहरु’ नामक पुस्तक प्रकाशित छन् । उक्त पुस्तकमा जिल्लामा रहेका ऐतिहासिक गढीहरु, पूर्ण कर्णाटकालीन तथा कर्णाटकालीन गढीहरु, राजा पुरादित्यको बनौली गढ तथा सेनकालीन गढीहरुसमेतका विषयमा विस्तृत चर्चा गरिएको छ ।
उनको अर्को कृति ‘सप्तरी जिल्लाका प्रमुख सांस्कृतिक स्थलहरु एक अध्ययन’ नेपाल राजकीय प्रज्ञा प्रतिष्ठानबाट २०६० सालमा प्रकाशित भएको थियो । यस अतिरिक्त प्राचीन विदेह, सिम्रौनगढ, सेनवंशी शासनकाललगायतका विषयमा समेत वहाँको अध्ययन अनुसन्धान तथा शोधहरु पूर्णिमा, वाणी, आँगनलगायत राष्ट्रिय तथा अन्तर्राष्ट्रियस्तरका पत्रपत्रिकाहरुमा समेत नेपाली र मैथिली भाषा प्रकाशन हुँदैआएको छ । यस्तै कक्षा १० को मैथिली विषयको पाठ्यपुस्तकमा ‘प्राचीन विदेह’ पाठ समावेश गरिएको छ ।
राजविराजको महेन्द्र विन्देश्वरी वहुमुखि क्याम्पसमा इतिहास तथा संस्कृति विभागको प्रमुख रहेर ११ वर्ष अघि सेवाबाट अवकास पाएका छन् । सादा जिवन उच्च विचारका पक्षधर दास आफु विभेदको शिकार भएको बताउँदै उनले भने ‘पोष्ट ग्रेजुएटको अनुभव नभएको कारण देखाई प्राध्यापक हुने अवसरबाट म बञ्चित भएँ ।’
स्वास्थ्य समस्यालाई छिचोल्दै उनले दैनिक पुस्तक तथा पत्रपत्रिकाहरु अध्ययन गर्ने गर्छन् । घरमै रहेको पुस्तकालयमा पुस्तकहरु पढेर इतिहासविद् दास समय विताउँछन् । पुस्तकलाई नै धन सम्पत्ति सम्झिने सरस्वतीपुत्र दासको घरमै करिब चार हजार पुस्तक सङ्ग्रहित छन् । सयौं वर्ष पुराना पुस्तकहरु वहाँले अध्ययन अनुसन्धानका क्रममा नेपाल तथा भारतको विभिन्न स्थानहरुबाट सङ्कलन गरेका छन् ।
वहाँको विषयमा रोचक प्रसङ्ग के छ भने दाजुभाइ बीच अंशफाँट हुँदा उनले आफ्ना बुवाले सङ्ग्रह गरेको पुस्तक नै सम्पत्तिको रुपमा लिए । घरपरिवारको जिम्मेवारी र छोराछोरीको शिक्षादीक्षा समेत अध्यापन पेशाबाट पाएको तलबले जेनतेन धान्ने गर्दथे । उनले जिवनमा धनसम्पत्तीलाई कहिले पनि महत्व दिएनन् । मासिक तलब उठाएर आफ्नी पत्नी विद्याको हातमा थमाएर उनी निरन्तर अध्ययन अनुसन्धानमै लागिरहे ।
महात्मा गाँधीको ‘सादा जिवन उच्च विचार’ भावनालाई आत्मसात गर्दैआएका उनले हालसम्म कुनै पनि पार्टी वा विचार बोकेनन् । त्यहि भएर आफूमा क्षमता भए पनि प्राध्यापक हुनबाट वञ्चित भएको तथा आफूले गरेको कामको मूल्याङ्न नभएको उनको ठम्याइ छ । प्रा. डा. त्रिरत्न मानन्धर, प्रा.डा. लोकराज बराल, प्रा.डा. गङ्गा उप्रेती, प्रा. अमरकान्त झा, प्रा.डा. पीताम्बरलाल यादवलगायतबाट अध्ययन अनुसन्धानका क्रममा सहयोग पाएको तथा आफू प्रा. डा. खेमराज उपाध्यायबाट प्रभावित भएको उनी बताउँछन् ।
नेपालको मधेश भूभाग उपेक्षाको सिकार रहँदैआएको तथा हालसम्म पनि अवस्थामा परिवर्तन नआएको वहाँको गुनासो छ । तात्कालीन स्व. राजा वीरेन्द्र पूर्वाञ्चल भ्रमणका क्रममा सप्तरी आउँदा राजविराज स्थित अञ्चलाधीश निवासमा मधेशको इतिहासबारे जानकारी लिने गरेको स्मरण सुनाए । मधेशको ऐतिहासिक एवम् पुरातात्विक स्थलहरुका साथै सांस्कृतिक विशेषताबारे आफूले जानकारी दिँदै गर्दा बडो रुची पूर्वक तात्कालीन वहाँले सुन्ने गरेको इतिहासविद् दास बताउँछन् । ‘मैले बोल्दै गर्दा बीचमा छोट्याउन भनेपछि राजा वीरेन्द्रले ‘लेट हिम स्पीक’ भन्नुभएको कुरा म अहिले पनि सम्झिन्छु ।
मैथिली साहित्य परिषद्को अध्यक्ष समेत रहिसकेका आजिवन आफ्नो मातृभूमीकालागि अधिकांश समय विताएका छन् । मूलतः नेपाली र मैथिली भाषामा कलम चलाउँदै आएका उनले भने ‘मलाई पुरस्कार वा सम्मानको अब लालसा पनि छैन, म मरेर गए पनि मिथिला–मधेशका जनताले मलाई याद गर्नेछन् ।’
नेपालको मधेश–मिथिला भू–भागमा दर्जनौ ऐतिहासिक स्थल तथा पुरातात्त्विक महत्वका ठाउँहरु रहे पनि सरकारले संरक्षण सम्वद्र्धनमा चासो नदेखाएको उनको गुनासो छ । मधेशमा समेत क्षमतावान लेखकहरु, समृद्ध भाषा, साहित्य, इतिहास, संस्कृति एवम् ऐतिहासिक धरोहरहरु रहे पनि हालसम्म समुचित स्थान नपाएकोमा उनी चिन्ता व्यक्त गर्छन् । ‘विगतमा जे जस्तो भयो, सबैलाई थाहै छ तर वर्तमान अवस्थामा हिमाल र पहाड मात्रै नभई मधेश पनि लेखिनुपर्छ र देखिनुपर्छ’ उनले भने ‘मधेशको ऐतिहासिक, धार्मिक एवम् पर्यटन तथा संस्कृतिमाथि राज्यले चरम विभेद गरेको छ ।’ इतिहास र संस्कृतिको संरक्षण सम्वद्र्धन गर्न युवावर्ग जागरुक हुनुपर्ने समेत उनको सुझाव छ ।